MUVATTA
Kelime olarak tef’il babında “tavti'e” den ismi
mef’ul olup düzenlenmiş, kolaylaştınlmış
manasryle Medine hadis ekolünün büyük alimi İmam-Malik b. Enes el-Esbahi'nin
meşhur hadis kitabının adıdır.
Hadis tarihinde ilk
derli toplu hadis kitabı sayılan el-Muvatta, Abbasi
halifesi Ebu Ca'feri'l Mansûr'un isteği üzerine tertiplenmiştir. Rivayete göre
Halife, İmam-Malik'ten elinde bulunan sahih hadisleri, müslümanların
faydalanmaları için bir kitapta toplamasını istemiştir. Halife'nin bu isteğini
yerine getiren İmam-Malik, eserini Medine'li 70 kadar
fakihe göstermiş, onların kabul etmelerini üzerine ona beğenilen ve kullanışı
kolay anlamına gelen el-Muvatta adını vermiştir. Daha
önceki musannıflar kitaplarına cami, musannef gibi isimler verdikleri halde o kitabına ilk defa
böyle bir isim koymuştur.
el-Muvatta, bütünüyle Nebi (s.a.s)'e
ait merfû hadislerle sahabe sözlerinden (Mevkuf) ve
tabiin fetvalarından (maktu) oluşur. Merfû hadisler
büyük çoğunluk teşkil ederler. Ebu Bekr el-Ebhûri'ye göre el-Muvatta'da 600 müsned, 222 mürsel, 613 mevkuf, 285 maktu olmak üzere 1720 hadis
mevcuttur. İbn Hazm'a göre beşyüz kusur müsned, üçyüz kusur mürsel hadis vardır.
70 kusur hadis de bizzat Malik'in amel etmediği zayıf hadislerdir. Bu sayıların
değişmesi nüshaları itibariyledir.
el-Muvatta'ın özelliklerinin en
başta geleni, yukarıda da değinildiği gibi içinde Nebi'in
hadisleri yanında sahabe ve tabiûna ait söz ve
fetvaların da yer almış olmasıdır. Nakledildiğine göre hadislerini on bin hadisden seçmiştir. Her yıl gözden geçirmiş ve bir kaç
hadisi çıkarmıştır. Bu itibarla hadislerinin hepsi seçme hadis kabul
edilmiştir. Ravilerinden Umer
b. Abdilvahid el-Muvatta,
Malik'e 40 günde arzettiğinde o, “kırk yılda telif
ettiğim kitabı benden 40 günde aldınız. Onu ne kadar da az anlıyorsunuz!”
demiştir.
el-Muvatta'ın bir ikinci özelliği mürsel rivayetlere yer vermesidir. es-Suyûti'ye göre el-Muvatta'da yeralan bütün mürsel hadislerin
mutlaka birer veya daha fazla adıdı vardır. Diğer
taraftan İbn Abdilberri'l-Kurtubi, mürsellerinin olduğu
gibi belağani diyerek naklettiği belagatın;
ani's-Sika lafzıyla ibham
ettiği hadisler de dahil olmak üzere isnadsız olarak sevkettiği 61
hadisin dördü hariç mevsûl rivayetler olduğunu
gösteren bir de kitap yazmıştır. İbnu's-Salah da bu
dört hadisi savunan müstakil bir kitap telif etmiştir.
İmam Malik el-Muvatta'ını hadis alimleri
arasında yaygın olan ale'l-Ebvab
usulüne göre tertip etmiş; verdiği hadisleri fıkıh konularına göre bir araya
getirmiştir. Bunları önce Nebi'e ait merfu rivayeti vermek, daha sonra sahabi
kavlini, en sonra da bazı tabiûn fetvalarını
nakletmek suretiyle sıralamıştır. Naklettiği hadis ve haberlerin hepsinin
kaynağı Medine'lilerdir. Aslında o, Medine'yi
sünnetin kaynağı olarak görür, el-Muvatta'a aldığı
hadislerin Medine'li ra-vilerin hadisleri oluşu onun bu görüşünden kaynaklanmış
olmalıdır.
İmam Malik, muhaddisler
arasında, metni ve isnad tenkidi yönünden, şiddet,
dikkat ve titizliğiyle tanınmış bir alimdir. Onun bu
vasfı gözönünde tutulursa el-Muvatta'ın
sıhhat derecesi kolayca anlaşılır. Gerçekte hadis ve fıkıh alimleri
el-Muvatta'ın sahih olduğunu söylemişlerdir. Söz
gelişi İmam Şafii “yeryüzünde Kur'an-ı Kerim'den
sonra Malik'in kitabından daha sahih bir kitap yoktur” demiştir. İbnu's-Salah'a göre bu söz, Buharı ve Müslim'in
kitaplarının tasnifinden önce söylenmiştir.
el-Iraki'ye göre İmam Malik,
kitabını sadece sahih hadislere ayırmamış, aksine mürsel,
munkatı ve belagat gibi senedi muttasıl olmayan
rivayetleri de almıştır. Hatta İbn Abdilberr'in söylediğine bakılırsa belagatı
içinde bilinmeyen rivayetler de vardır. Ne var ki Alauddin
Moğoltay el-Iraki'ye itiraz
ederek bu görüşün doğru olmadığını, munkatı
sayılabilecek hadislerin Buhari sahihinde de
bulunduğunu iddia etmiştir.
İbn Hacer de el-Iraki'nin
görüşüne yakın bir görüş ileri sürmüş ve el-Muvatta'ın,
Mürsel, Munkatı gibi
hadisleri hüccet olarak kullanmak konusunda Malik'in görüşünü kabul edenlere
göre sahih olacağını söylemiştir. Onun nazarında Moğoltay'ın
itirazı yersizdir; zira İmam Malik'in eserindeki munkatılarla
Buhari'nin kitabındaki munkatı'lar
arasında fark vardır. Malik'in mun-katı'lan kendi işittikleridir ve onun nazarında hüccettir.
Oysa Buhari'nin munkatı
sayılabilecek rivayetleri, kitabının başka bir yerinde mevsûl
olarak zikredilmişlerse, isnadları kasden hazfedilmiş olanlardır. Onun şartına uymayanlar ise
ya, şahid olarak, ya bazı ayetlerin tefsirinde, yahutta başka maksatlarla zikredilmişlerdir. Bu bakımdan
el-Muvatta'daki munkatı'ların
aksine Buhari'nin munkatıları
Sahih-i Buharı' yi mücerred sahih hadisleri toplayan
bir kitap olmaktan çıkarmaz.
es-Suyûti'ye gelince ona göre ed el-Muvatta'daki mursellerin,
yukarıda da söz konusu edildiği gibi hepsinin başka tanklardan rivayet edilen adıdları vardır. Bu bakımdan hüccettir.
el-Muvatta'ın birbirinden az da olsa
farklı otuz kadar nüshası vardır. İçlerinden ondördü
muhafaza edilebilmiştir. Bunlar içinde en çok yaygın olanları şunlardır.
1. Yahya b. Yahya
el-Leysi nüshası: Elde bulunan el-Muvatta nüshaları
bu nüshadan neşredilenlerdir.
2. Ebu
Mus'ab Ahmed b. Bekr nüshası: İmam Malik'e arzedilen
son el-muvatta olan bu nüshanın diğerlerine nisbetle 100 kadar farklı hadisi vardır.
3. Muhammed İbnu'l-Hasen eş-Şeybani nüshası: Bu nüsha Yahya b. Yahya el-Leysi
nüshasından oldukça farklıdır. Bunun sebebi Malik tarikından
gelmeyen hayli rivayetlere yer vermesidir. Hindistan'da İran'da ve Mısır'da
basılan eş-Şeybani nüshası daha çok Irak havalisinde
meşhur olmuştur.
Bilhassa Mağrib ve Endülüs taraflarında daha çok yayılmış bulunan
el-Muvatta'ın pek çok şerhleri vardır. En mühim
birkaçını zikretmek faydadan hali değildir.
1. et-Temhid li-ma
fı'l-Muvatta' mine'l-Me'ani ve'l-Esanid: İbn Abdilberri'l-Kurtubi,
2. Keşfu'l-Muğatta fi Şerhi'l-Muvatta: es-Suyûti.
3. Tenviru'l-Havalik Şerhu Muvatta'i
Malik es-Suyûti'ye ait olup Keşfu'l-Muğatta'dan ihtisar edilmiştir.
4. Şerhu'z-Zurkani,
5. et-Ta'liku'l-Mumecced ale'l-Muvatta'il-İmam Muhammed: Abdulhayy b. Muhammed el-Leknevi,
eş-Şeybani nüshasına göre şerhtir.